آشنایی با فرآیند نشر کتاب
نشر
نشر در فرهنگ لغت به معنی «پراکندگی، انتشار، پخش کردنِ کتاب و مانند آن» آمده است.
نشر به فرآیند تهیه، چاپ و توزیع هرگونه دانش و اطلاعات در حوزه‌های گوناگون علمی، آموزشی، فرهنگی، هنری، اجتماعی، اقتصادی و غیره، به روش تولید نسخه‌ی کاغذی یا الکترونیک کتاب، آلبوم، مجله و نشریه، یا به وسیله‌ی هرگونه رسانه اطلاع‌رسانی و ابزارهای ارتباطی وابسته به تکنولوژیهای نوین گفته می‌شود.
نشر یک حرفه است و خصوصیات سایر حرفه‌ها در آن صدق می‌کند. انتشارات درعین‌حال که به معنای تولید صنعتی یا تولید الکترونیک کالایی فرهنگی است، حلقه‌ی پیوندیست میان پدیدآورندگان آثار با خوانندگان. ناشران، با اندیشه، سرمایه و تخصص خود، افکار، اطلاعات و پیشنهادات پدیدآورندگان را به اثر چاپی تبدیل و در میان جامعه پخش می‌کنند. لذا، انتشارات خدمتی به جامعه محسوب می‌شود و از ناشران انتظار می‌رود که وجودشان به نفع جامعه بوده و به مسئولیت‌های حرفه‌ای و اجتماعی خود پایبند باشند.
ناشر
ناشر به فرد، گروه یا نهادی گفته می‌شود که با مجموعه‌ای از امکانات و اقدامات فنی و تخصصی به انجام این وظایف می‌پردازد:
- نیازسنجی جامعه برای تهیه و تولید اثر
- برگزیدن و سفارش دادن آثار جدید و فراهم ساختن موجبات پدید آمدن آنها
- خواندن و ارزشیابی اثر
- تعیین سیاست، برنامه و مراحل تولید سه‌گانه‌ی نشر (تولید فرهنگی، فنی‌ـ‌ـ‌هنری و چاپی)
- توزیع، تبلیغ، عرضه و فروش اثر چاپ شده
- مدیریت و سرپرستی عوامل و فعالیت‌های انتشارات و برقراری هماهنگی‌های لازم
ارکان نشر
برای اینکه اثری منتشر شود و به دست خوانندگان برسد، گروه زیادی از افراد با تخصص‌های گوناگون باهم همکاری می‌کنند و هرکدام بخشی از مراحل تولید را برعهده دارند. از این گروه‌ها به عنوان ارکان نشر نام برده می‌شود:
- پدیدآورنده (مؤلف یا مترجم)
- ناشر
- چاپگر
- توزیع‌کننده (پخش‌کننده و فروشنده)
حوزه‌ای که ناشر مسئولیت آن را به عهده دارد از بقیه‌ی حوزه‌ها گسترده‌تر است؛ ناشر در تمام مراحل تهیه، تولید و توزیع اثر، با عوامل متعددی سروکار دارد و با محیط‌ها و فضاهای مختلف مرتبط است. از جمله این عوامل می‌توان موارد زیر را نام برد:
موارد فنی، موارد علمی و آموزشی، موارد فرهنگی و اجتماعی، موارد سیاسی و موارد اقتصادی.
مراحل تولید کتاب
تولید کتاب شامل سه مرحله‌ی «تولید فرهنگی، تولید فنی و تولید چاپی» می‌باشد.
تولید فرهنگی
این مرحله، آماده‌سازی کتاب پیش از تولید می‌باشد و شامل موارد زیر است:
- بررسی و ارزشیابی محتوای اثر
- تهیه گزارش‌های فنی
- برآورد مالی چاپ کتاب
- عقد قرارداد
- ارائه طرح و برنامه‌ریزی
- تایپ متن
- ویراستاری (انواع ویرایش متن و ترجمه)
- نمونه‌خوانی (غلط گیری)
- تهیه نمایه کتاب
تولید فنی
در این مرحله، متن ویرایش شده به اثر نهایی برای چاپ آماده می‌شود. در تولید فنی، به کیفت فنی و هنری و صورت ظاهری از جمله قطع کتاب، نوع جلد و نوع صفحات داخلی کتاب پرداخته می‌شود. برخی از فعالیت‌های این مرحله به صورت زیر است:
- حروف‌نگاری
- تصویرگری
- صفحه‌آرایی
- طراحی جلد
تولید چاپی
پس از تهیه‌ی صورت نهایی اثر، آن را برای چاپ روی کاغذ و یا تبدیل به اثر الکترونیکی به بخش‌های مربوط می‌فرستند. ناشران بسیار کمی هستند که چاپخانه‌ای از آن خود دارند؛ بنابراین، پس از تهیه‌ی کاغذ، مقوا و زینکِ کار چاپیِ مورد نظر، آنها را برای چاپ و صحافی به چاپخانه می‌فرستند. غالباً، شخصی به نمایندگی از طرف ناشر به‌عنوان ناظر چاپ بر تمام این مراحل نظارت دارد.
دریافت مجوزهای چاپ کتاب
پس از تولید محتوایی و فنی کتاب و پیش از چاپ و انتشار آن، باید برای دریافت مجوزهای لازم اقدام کرد. ارزش و اعتبار هر کتاب به دارا بودن شناسنامه است که در صفحات اولیه‌ی آن درج می شود. مجوزهای قانونی کتاب، تمامی حقوق مادی و معنوی آن را برای نویسندگان محفوظ می‌کنند. برای چاپ و انتشار کتاب، باید چهار نوع مجوز دریافت نمود. این مجوزها عبارتند از شابک، فیپا، مجوز چاپ و مجوز پخش.
شابک
شابک (شماره استاندارد بین‌المللی کتاب)، عددی ۱۳ رقمی است که برای هر کتاب در نظر گرفته می‌شود. تعیین شابک برای هر کتاب، توسط نماینده‌ی سازمان شابک در کشور یا منطقه‌ای که کتاب در آن منتشر شده انجام می‌شود. این عدد، به‌صورت بارکد در صفحه‌ی شناسنامه‌ی کتاب و در پشت جلد آن می‌آید. ناشران قانونی، شماره‌ی شابک را در اختیار دارند که برای آماده‌سازی کتاب، آن را ارائه می‌دهند.
فیپا
فیپا (فهرست نویسی پیش از انتشار)، شامل اطلاعات توصیفی و تحلیلی کتاب است که در صفحه‌ی عنوان و در قسمت شناسه‌ی آن درج می‌شود. درحال‌حاضر، این کار در ایران توسط «اداره كل پردازش و سازماندهی سازمان اسناد و كتابخانه ملی» انجام می‌شود. برای درخواست فیپا، ناشر مدارک لازم از جمله: «مدارک شناسایی مولفان و مترجمان، فایل نهایی کتاب و مشخصات کتاب (کد شابک، قطع، تعداد صفحات، تعداد نسخه، سال چاپ و دسته‌بندی موضوعی آن)» را به صورت الکترونیکی به سایت کتابخانه ملی ارسال می‌کند. پس از مدت زمان معین، فیپای کتاب توسط سازمان اسناد و کتابخانه ملی صادر می‌شود.
مجوز چاپ
زمانی که نسخه‌ی نهایی کتاب، که شامل شماره و بارکد شابک، صفحه‌ی عنوان، فیپا و طرح جلد است، آماده شد، باید برای چاپِ آن از «وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ایران» مجوز چاپ تهیه کرد. بدین منظور، ناشر فایل نهایی کتاب را به سایت ساماندهی کتاب ارسال می‌کند. در این مرحله، کتاب را با شناسنامه تطبیق داده و متن آن را از نظر ممیزی‌های مختلف، ازجمله سیاسی، مذهبی، اخلاقی و غیره بررسی می‌کنند. درصورت صدور مجوز وزارت ارشاد، انتشارات اجازه دارد کتاب را در شمارگان زیاد چاپ کند.
مجوز پخش
مجوز پخش یا اعلام وصول، مجوزی است که ناشر به‌منظور تکمیل مراحل چاپ کتاب خود، اقدام به اخذ آن از «وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ایران» می‌نماید. پس از این مرحله است که ناشر می‌تواند کتاب را چاپ کرده و آن را نشر دهد. این کار درحقیقت به این معنی است که کتاب چاپ‌شده با آنچه در وزارت ارشاد ثبت شده برابری کرده و پخش آن بلامانع می‌باشد. دراین‌مرحله، فرم‌های مربوط، به کتابخانه ملی فرستاده می‌شوند و در آنجا، پس از بررسی وصول کتاب به وزارت فرهنگ و ارشاد ارسال می‌شود و پس‌از اطمینان از اینکه کتابی که چاپ و منتشر می‌شود، همان کتابی است که در وزارت ارشاد به ثبت رسیده و تغییری در آن ایجاد نشده، اجازه‌ی ثبت کتاب و اعلام وصول صادر می‌شود.
توزیع و فروش
توزیع یا پخشگری، مرحله‌ای بااهمیت میان تولید و مصرف کالای کتاب است. این امر ممکن است به عهده‌ی یک شخص یا یک نهاد باشد. توزیع‌کننده، کتابِ چاپ‌شده را از ناشر یا چاپخانه تحویل می‌گیرد، انتشار آن را به کتاب‌فروش یا محل مصرف اطلاع می‌دهد و براساس سفارش، کالا را تحویل می‌دهد. الگوی پخش در جامعه‌های گوناگون بسیار متنوع و درعین‌حال بسیار پیچیده است. توزیع‌کننده باید فردی زبده و آگاه باشد و در مورد کالای فرهنگی، تولید کنندگان، مصرف کنندگان و وضعیت بازار اطلاعات کافی داشته باشد.
فروش در زنجیره‌ی تشکیلات نشر آخرین مرحله است. ناشر در این مرحله، کالای تولید شده‌ی خود را به بازار عرضه می‌کند. فروش کتاب تابع عوامل متعددی است؛ از جمله این عوامل می‌توان به حجم فعالیت، میزان سرمایه و امکانات، محدوده‌ی جغرافیایی، محدوده‌ی فرهنگی، محدوده‌ی زبانی، محدوده‌ی تخصصی و نوع اثر چاپی، اشاره کرد.