ویراستاری
ویرایش
ویرایش یا ویراستاری عبارت است؛ «از پیراستن نوشته از نارسایی‌ها و خطاهای علمی یا زبانی و تنظیم مباحث آن، برحسب مبانی منطقی و اصلاح خطاهای واژگانی و دستوری براساس معیارهای زبان در تشخیص درست از نادرست، به‌طوری که نوشته پس از ویرایش، هیچ‌گونه خطای علمی یا زبانی و هیچ‌گونه بی‌‌نظمی و آشفتگی و نارسایی نداشته باشد و هیچ نکته‌ای که خلاف معیارهای پذیرفته‌شده‌ی آن زبان است، در آن مشاهده نشود.» (ارژنگ، ۱۳۹۴: ۱۳ و ۱۴)
هر نوشته باید از جهات گوناگونی مانند محتوا، بیان، صحّت و اعتبار، دقت، نظم، آراستگی و علایم نگارشی بررسی و بازبینی شود. ویراستاری، تمام محصولات نوشتاری، دیداری، تصویری، شنیداری، و رسانه‌ای را در بر می‌گیرد. در فرایند ویرایش ممکن است تصحیح، تلخیص (خلاصه‌سازی)، ساماندهی و بسیاری تغییرات دیگر، به قصد تولیدِ اثری منسجم، یکدست، درست، دقیق و کامل صورت گیرد.
ویراستار
ویراستار کسی است که به تمام سطوح و جوانب ویرایش کاملا تسلط داشته باشد و بتواند متن‌های مختلف را به شکلی آماده خوانش کند که دیگر هیچ اشکال و ایرادی در ظاهر، محتوا یا قواعد جملات آنها وجود نداشته باشد. ویراستار موظف است که ضمن رعایت سبک صاحب نوشته یا مترجم، خطاهای دستوری، حشو، تکرار، گزافه‌گویی و عبارت‌های بی‌شیرازه و پریشان را سامان دهد. یک ویراستار خوب مانند یک مترجم کاربلد که هم به زبان مبدأ، هم به زبان مقصد و هم به موضوع کتابی که ترجمه می‌کند تسلط دارد، باید با سبک نگارش نویسنده، موضوع متنی که ویرایش می‌کند و سبک و شیوه‌ی معیار متناسب با متن، آشنایی کامل داشته باشد. همچنین، باید از توانایی بررسی متن و مهارت نویسندگی برخوردار بوده و اطلاعات نگارشی و دستوریِ عالی نیز داشته باشد.
انواع ویرایش
ویرایش، از دیدگاهی کلی، به دو نوع اصلیِ «ویرایش عمومی» و «ویرایش ویژه» تقسیم می‌شود
ویرایش عمومی: ویرایش‌های «صوری»، «زبانی» و «محتوایی، ساختاری» که عموم نوشته‌ها، بدون توجه به محتوایشان، به همه‌ی آنها نیاز دارند، روی‌هم‌رفته ویرایش عمومی نامیده می‌شوند.
ویرایش ویژه: هر یک از ویرایش‌های «ترجمه»، «علمی»، «تخصصی»، «گفتاری»، «تصویری»، «نمایه‌ای»، «ادبی»، «تلخیصی» و «تصحیحی» که هر نوشته، بسته به محتوایش، ممکن است به یکی یا بیش از یکی از آنها نیاز داشته‌باشد، «ویرایش ویژه» نامیده می‌شوند.
ویرایش فنی یا ویرایش صوری
ویرایش فنی یعنی رسیدگی به ظاهر نوشته‌ها و رفع‌کردن تمام اشتباهات املایی و نکاتی که ظاهر نوشته‌ها را مخدوش می‌کند. در ویرایش فنی به موارد زیر پرداخته می‌شود:
- یکدست کردن رسم‌الخط (قواعد و نشانه‌های وصل و فصل)
- اصلاح غلط‌های املایی
- بررسی بندها
- اصلاح یا اعمال نشانه‌گذاری‌های متن
- یکدست کردن ضبط اعلام، اصطلاحات، آوانگاشت آنها در صورت لزوم و آوردن معادل لاتین کلمات
- اعمال قواعد عددنویسی، فرمول‌نویسی، آوانویسی، اعراب‌گذاری و اختصارهای متنی
- مشخص کردن حدود نقل‌قول‌ها، بررسی ارجاعات، درستی نشانه مأخذ و پانوشت‌ها و یادداشت‌ها
- بررسی کالبدشناسی اثر، شامل تمامی نمایه‌ها، جدول‌ها، نمودارها، تصاویر، عکس‌ها، فهرست مطالب، واژه‌نامه و…
- کنترل اندازه و قلم حروف، تیترهای اصلی و فرعی، سرصفحه‌ها، عناوین بخش‌ها، فصل‌ها، نسخه‌پردازی و نمونه‌خوانی
ویرایش زبانی-ساختاری
در ویرایش زبانی به دستور زبان و قواعد آن، مانند جایگاه اجزای کلمه در جملات، انتخاب افعال مناسب در هر عبارت، توجه به ساختارهای زبان و مسائلی از این دست، پرداخته می‌شود.
- رفع خطاهای دستوری، ساختاری و جمله‌بندی
- اصلاح انحراف از زبان معیار و یکدست کردن زبان نوشته
- ابهام‌زدایی از عبارت‌های نارسا، مبهم، متناقض و عامیانه
- حذف واژگان؛ تعابیر و اصطلاحات و عبارت‌های تکراری و زائد، عامیانه، ناقص، نارسا، متضاد و متناقض
- کوتاه کردن جمله‌‌های طولانی
- ساده‌سازی و روان‌سازی متن ازنظر جمله‌بندی
- گزینش واژگان مناسب برای واژگان غیرفارسی
ویرایش محتوایی
ویرایش محتوایی به‌معنی بررسی درستی، صحت و اعتبار محتوای متن می‌باشد و کاریست بسیار تخصصی که تنها ویراستارِ خبره و آگاه نسبت به موضوعِ تخصصی موجود در متن، از عهده‌ی انجام آن برمی‌آید.
- حذف، کاهش یا تلخیص مطالب تکراری، غیرضروری، غیرمستند، مبتذل، نامتعارف، سست و ضعیف
- اصلاح، تنظیم و جابه‌جایی مطالب برای انسجام و یکدستی نوشتار
- افزایش برخی نکات فراموش‌شده یا جاافتاده در متن یا پاورقی
- مقابله‌ی متن با اصل (در صورت ترجمه یا تصحیح متون کلاسیک)
- توضیح، یادآوری یا پیشنهاد ضروری در پاورقی و با ذکر کلمه‌ی ویراستار (با اجازه‌ی مؤلف)
بازبینی و تصحیح مطالب نادرست، متناقض و غیرعلم.
ویراستاری از مهم‌ترین بخش‌های تولید هر اثر مکتوبی است. اگر کتابی ویرایش نشود، هر چند هم محتوایی ارزشمند داشته باشد، آن‌طور که باید و شاید به دل مخاطبان خود نمی‌نشیند و از همه مهم‌تر اینکه اعتبارش تا حد زیادی مخدوش می‌گردد. تمام متونی که برای چاپ و انتشار به نشر همن سپرده می‌شوند، مراحل سه‌گانه‌ی ویرایش را پیش از تولید طی می‌کنند تا به اثری پیراسته و معتبر تبدیل شوند. به‌این‌منظور، نشر همن با ویراستارانی زبده و کارآزموده همکاری می‌کند و از اساتید این فن، برای آموزش علاقمندان به حرفه‌ی ویراستاری بهره می‌جوید.